بررسی عوامل موثر بر رفتار مصرف کننده (بخش چهارم)

چارچوب فرهنگی رفتار مصرف کننده

چارچوبی است که قابلیت حرکت مفهوم فرهنگی را توصیف می‌کند و نیز ابزاری است که این مفهوم را از جامعه به محصولات مصرفی و سپس از محصولات به مصرف‌کنندگان فردی انتقال می‌دهد.

شاهین منصوری- کارشناس ارشد مدیریت بازرگانی

ایستگاه اول: جهان فرهنگ بنیان

جهان فرهنگ بنیان جایی است که در آن ارزش‌های به اشتراک گذاشته شده جامعه به شکل گسترده‌ای جمع و ذخیره می‌شود. اما باید توجه داشت که این ارزش‌ها همیشه در حال تغییرند. جهان فرهنگ بنیان معنا را از طریق دو دیدگاه وابسته به هم فراهم می‌کند: دسته بندی فرهنگی و اصول فرهنگی.

دسته‌بندی فرهنگی، جامعه را با بخش‌بندی‌های مشخص و متمایز زمان، فضا، ماهیت و افراد سازماندهی می‌کند. این دسته‌بندی‌ها شامل سن، جنسیت، طبقه اجتماعی و شغل است که در مطالعه رفتار مصرف‌کننده از اهمیت بیشتری برخوردارند.

اصول فرهنگی ایده‌هایی‌اند که به هدایت ساختار دسته‌بندی‌های فرهنگی کمک می‌کنند. محصولات مصرفی نمایانگر اصول فرهنگی‌اند. به عنوان مثال لباس زنانه بیانگر ماهیت زنانه خانم‌هاست و لباس مردانه ویژگی‌های مردانه آقایان را نشان می‌دهد. در اینجا اصول فرهنگی دوش به دوش دسته‌بندی فرهنگی عمل می‌کند. در مجموع، اصول فرهنگی دلایلی را برای اجرای بخش‌بندی فراهم می‌آورند و دسته‌بندی فرهنگی شرح مفیدی در مورد این بخش‌بندی‌ها ارائه می‌کند که هر دو در محصولات مصرفی قابل مشاهده است.

ایستگاه دوم: محصولات مصرفی

معنای فرهنگی از جهان فرهنگ بنیان به محصولات فرهنگی منتقل می‌شود. محصولات فرهنگی دومین توقفگاه برای درک حرکت معنای فرهنگی است. ساز و کار مُد به سه روش سبب انتقال معنا می‌شود: 1- سبک‌های جدید پوشاک، موسیقی و ... را در بر می‌گیرد و آنها را به اصول و دسته‌بندی‌های فرهنگی مرتبط می‌کند. 2- صاحب‌نظران به دلیل اصل و نسب، زیبایی، هوش و موفقیت از اعتبار بالایی برخوردارند و معنای فرهنگی را به کسانی که در سطوح پائین‌تری‌اند، عرضه می‌دارند. 3- اصلاحات بنیادی؛ از طریق افرادی انجام می‌شود که در اقلیتند و در حاشیه جامعه قرار دارند. این گروه دسته‌بندی‌های فرهنگی را با واژگونی نظم موجود آنها، از نو تعریف می‌کنند.

ایستگاه سوم: مصرف‌کنندگان

تمام محصولات مصرفی پرطرفدار (پوشاک، زیورآلات، حمل و نقل، معماری، موسیقی و غذا) باورها و ارزش‌های عرضه شده در جهان فرهنگ بنیان را تحت تأثیر قرار می دهند. این معنا حرکت خود را از محصولات مصرفی به سوی زندگی روزانه مصرف‌کنندگان ادامه می‌دهد. ابزاری که این معنا را به مصرف کنندگان منتقل می‌کند، مراسم، تشریفات یا آداب نام دارد. آداب، اقداماتی نمادین است که در توالی ثابت اتفاق می‌افتد و طی زمان تکرار می‌شود.

نویسنده: شاهین منصوری- کارشناس ارشد مدیریت بازرگانی

بررسی عوامل موثر بر رفتار مصرف کننده (بخش دوم)

برخی از ویژگی‌های فرهنگ عبارت است از 1- فرهنگ سبب تنظیم جامعه می‌شود. 2- فرهنگ سبب کارایی زندگی می‌شود. 3- تمام افراد از یک هنجار پیروی می‌کنند. 4- فرهنگ انطباق‌پذیر است. 5- فرهنگ، محیطی است. 6- فرهنگ‌های چندگانه، بطور سلسله مراتبی قرار دارند. 7- فرهنگ، نقشی تعیین‌کننده در پذیرش تبلیغات محصول، پوشش، خوراک، اقامت و مسافرت دارد و ارزش‌های فرهنگی در جوامع مختلف، متفاوت است.

شاهین منصوری- کارشناس ارشد مدیریت بازرگانی

برخی تغییرات در فرهنگ

1- راحتی: از هنگامی که زن‌ها به نیروی کار پیوسته‌اند، تقاضا برای محصولاتی که در کار منزل به آنها کمک می‌کند، افزایش یافته است. از‌ این ‌رو  بر خرید و استفاده از وسایلی از جمله ماشین لباسشویی، ماشین ظرفشویی، مایکروویو، زودپز و ... تأثیر دارد.

2- تحصیلات: کسب تحصیلات و مهارت می‌تواند به افرادی که در جستجوی شغلند و نیز به بهتر شدن وضعیت شاغلان کمک کند. شاهد این ادعا، افزایش روز افزون  کلاس‌های تخصصی و فارغ‌التحصیلان دانشگاهی است.

3- وضع ظاهری: سلامت، تناسب اندام و ظاهری بروز، از ارزش‌های متمایز به حساب می‌آید. تأسیس مراکز لاغری و سالن‌های زیبایی بسیار زیاد شده است و لوازم آرایش به وفور به فروش می‌رسد.

انواع فرهنگ

1- فرهنگ ملی: فرهنگ رایج بین یک ملت و مشترک برای همه.

2- فرهنگ عامّه: فرهنگ توده‌ها با هنجارهای مورد خواست توده‌ها.

3- خرده‌فرهنگ: فرهنگ یک گروه در جامعه‌ای بزرگتر است. در این جامعه، شناسایی گروه برمبنای ملیّت، مبدأ، نژاد، مذهب، سن، جنسیت و غیره است.

4- فرهنگ سازمانی: ارزش‌های شرکت، مراسم، تشریفات، اسطوره‌ها و قهرمان‌ها.

ابعاد فرهنگ از نظر هافستد

هافستد پنج بُعد مشترک فرهنگ را در بین شصت و شش کشور یافت. این ابعاد عبارتند از:

1- فردگرایی در مقابل جمع‌گرایی: فردگرایی، دیدگاهی اخلاقی است که بر ارزش اخلاقِ فرد تأکید می‌کند و حریم خصوصی و عقیده فردی را محترم می‌شمارد. جمع‌گرایی، تعامل رفتاری بین افراد، گروه‌ها یا اقوام مختلف و کسب هویت از جمع و رفتار جمعی است.

2- فاصله قدرت (نابرابری اجتماعی و تمکین از قدرت): میزان پذیرش نابرابری در سطوح مختلف قدرت سازمانی و نهادها را مشخص می‌کند و می‌تواند بر اولویت‌های تمرکز قدرت، پذیرش پاداش‌های متفاوت و شیوه‌هایی که افراد در شرایط نابرابر کار می‌کنند، تأثیرگذار باشد.

3- اجتناب از عدم اطمینان: شیوه‌هایی است که در آن جوامع به عدم اطمینان و ابهام‌های محیطی موجود در زندگی واکنش نشان می‌دهند.

4- مردانگی/ زنانگی: جرأت، کسب نتایج و تحصیل مال و مالکیت با عنوان مردانگی گره خورده است. پرورش، دغدغه و نگرانی از شرایط محیطی و اجتماعی بودن نیز مربوط به فرهنگ زنانگی است.

5- جهت‌گیری بلند مدت در مقابل کوتاه مدت: در جوامعی با شاخص بلند مدت، حل مسئله بطور واقع‌بینانه و عمل‌گرایانه انجام می‌شود در حالی که کشورهایی که جهت‌گیری بلند مدت دارند، به سوی پیشرفت حرکت می‌کنند. جهت‌گیری کوتاه مدت متعلق به جوامعی است که شدیداً به سوی استقرار حقیقت مطلق تمایل دارند.

6- افراط در مقابل خویشتن‌داری: در گروه اول، خواسته اولیه و طبیعی بشر بطور آزادانه ارضا می‌شود اما دسته دوم بر این باورند که عوامل دیگری بر زندگی و احساسات ایشان تأثیرگذار است.

نویسنده: شاهین منصوری- کارشناس ارشد مدیریت بازرگانی

بررسی عوامل موثر بر رفتار مصرف کننده (بخش اول)

همان‌طور که قبلاً گفته شد، همه افراد به‌نحوی مصرف‌کننده‌اند و همه روزه در حال خرید و مصرف کالا و خدمات گوناگون‌اند. این افراد سلیقه‌ها و علایق متفاوت دارند و در زمان تصمیم خرید از الگوی رفتاری متنوعی پیروی می‌کنند. عوامل بسیاری بر مصرف‌کنندگان به عنوان فرد و جامعه تأثیر می‌گذارد. عوامل تأثیرگذار خارجی مانند فرهنگ، قومیت و طبقه اجتماعی بر چگونگی خرید و مصرف محصولات تأثیر می‌گذارد و به توضیح چگونگی و چرایی رفتار مصرف‌کنندگان کمک می‌کند.

شاهین منصوری- کارشناس ارشد مدیریت بازرگانی

رفتار مصرف‌کننده، مطالعه چگونگی انتخاب، خرید، استفاده و کنار گذاشتن کالا، خدمات ایده‌ها یا تجربیات از سوی افراد، گروه‌ها یا سازمان‌ها برای برآورده ساختن نیازهاست. بازاریابان باید هردو جنبه نظری و عملی رفتار مصرف‌کننده را به‌خوبی بدانند. رفتار خرید مصرف‌کننده تحت تأثیر عوامل فرهنگی، اجتماعی و شخصی است. در این بین عوامل فرهنگی، گسترده‌ترین و عمیق‌ترین تأثیر را دارد.

مطالعه فرهنگی شامل تمام جنبه‌های آن مانند مذهب، دانش، زبان، قوانین، رسوم، عادات، هنر، فناوری، الگوهای کاری، محصولات و غیره است. می‌توان گفت فرهنگ قالبی است که افراد در آن ریخته شده‌اند و تمام زندگی روزانه افراد را به شیوه‌هایی که حتی در تصور هم نمی‌گنجد کنترل می‌کند. فرهنگ، خرده‌فرهنگ‌ها و بطور مشخص طبقه اجتماعی، مهمترین تأثیرات را بر رفتار خرید مصرف کننده دارند.

بازاریابان باید در مورد ارزش‌های فرهنگی هرکشور اطلاعات کافی داشته باشند تا بتوانند به نحو شایسته‌تری برای محصولات خود بازاریابی کنند و فرصت‌های بهتری را برای عرضه و معرفی محصولات جدید ایجاد نمایند. هر فرهنگ شامل خرده‌فرهنگ‌های کوچکتری می‌شود که هویت و روابط اجتماعی مشخص‌تری را برای اعضای آن خرده‌فرهنگ به همراه داد. خرده‌فرهنگ‌ها بزرگ می‌شوند و اغلب بنگاه‌های اقتصادی، برنامه‌های بازاریابی خاصی را برای خدمات‌رسانی به آنها تدارک می‌بینند.

در نهایت فرهنگ را می‌توان مجموعه باورهای آموخته شده، ارزش‌ها و عاداتی که رفتار مصرف کننده را در جامعه هدایت می‌کند، دانست. در بخش‌های بعدی به ویژگی‌ها، تغییرات، انواع و ابعاد فرهنگ خواهیم پرداخت.

نویسنده: شاهین منصوری- کارشناس ارشد مدیریت بازرگانی

روش‌های پژوهش در رفتار مصرف‌کننده

پژوهشگران از دو نوع داده برای اهداف بازاریابی استفاده می‌کنند: داده‌های اولیه و ثانویه. زمانی که داده با هدف مشخص جمع‌آوری می‌شود به آن داده اولیه می‌گویند. داده‌هایی که برای هدفی خاص جمع‌آوری می‌شوند و برای هدفی دیگر استفاده می‌شوند، داده ثانویه نام دارد. در زیر روش‌های پژوهش در رفتار مصرف‌کننده بیان می‌شود.

شاهین منصوری- کارشناس ارشد مدیریت بازرگانی

1- زمینه‌یابی (پیمایش): ابزاری نوشتاری که از مصرف‌کنندگان می‌خواهد تا به مجموعه‌ای از سوالات پژوهش که از قبل مشخص شده‌اند پاسخ دهند. زمینه‌یابی می‌تواند به صورت شخصی، نامه، تلفن یا استفاده از اینترنت باشد.
2- گروه‌های کانونی: این گروه‌ها به جمع‌آوری 6 تا 12 نفر از مصرف‌کنندگان می‌پردازند تا در مورد یک مسأله یا محصول بحث کنند. جلسه به‌وسیله یک گرداننده آموزش‌دیده هدایت می‌شود و شرکت‌کنندگان به تبادل نظر در مورد محصول یا موضوع می‌پردازند که برای شناخت محصول جدید مفید خواهد بود.
3- مصاحبه: همانند گروه‌های کانونی، مصاحبه‌ها شامل ارتباط مستقیم با مصرف‌کنندگان است. مصاحبه‌ها اطلاعات عمیق بیشتری را نسبت به زمینه‌یابی فراهم می‌کنند. در برخی مصاحبه‌ها، پژوهشگران از مشتریان می‌خواهند تا در مورد فرآیند تصمیم‌گیری خرید خود صحبت کنند. اغلب پژوهشگران مصاحبه‌ها را ضبط می‌کنند تا در آینده، نتایج را با استفاده از تحلیل‌های کمی یا کیفی آزمایش کنند.
4- داستان‌سرایی: ابزاری دیگر برای پژوهش مصرف‌کننده است که در آن مصرف‌کننده، داستان‌هایی را در مورد تجربیات خود در مورد یک محصول برای پژوهشگران بازگو می‌کنند.
5- تصویربرداری: پژوهشگران از مصرف‌کنندگان می‌خواهند تا تصاویری را که بیانگر افکار و احساسات‌شان در مورد موضوع مربوطه است، جمع‌آوری یا نقاشی کنند.
6- دفتر خاطرات: در این روش از مصرف‌کنندگان خواسته می‌شود تا دفتر خاطراتی داشته باشند و دیدگاه‌های مهم خود را شامل خرید محصول و استفاده از رسانه‌ها برای خرید در آن یادداشت کنند.
7- آزمایش: پژوهشگرانی که به بررسی رفتار مصرف‌کننده می‌پردازند، می‌توانند برای تعیین اینکه آیا یک پدیده‌ بازاریابی بر رفتار مصرف‌کننده اثرگذار است یا خیر، آزمایش‌هایی انجام دهند.
8- آزمون‌های میدانی: با وجود اینکه آزمایشات، اغلب در شرایط کنترل شده انجام می‌شود، اما گاهی اوقات هم بازاریابان، آزمایشاتی را در دنیای واقعی تحت عنوان آزمون‌های میدانی انجام می‌دهند. آزمون بازار، نشان می‌دهد آیا محصول در بازار فروش دارد یا خیر و کدام مولفه‌های آمیخته بازاریابی، بیشترین تأثیر را بر روند افزایش فروش دارند.
9- تحلیل پیوسته: ابتدا پژوهشگران، خصوصیات محصول را مانند رنگ، اندازه بسته‌بندی، ویژگی‌های خاص محصول و قیمت را شناسایی می‌کنند. سپس سطح آزمون هریک از این ویژگی‌ها را تعیین می‌کنند (مانند اندازه کوچک و بزرگ) ؛ سپس از مصرف‌کنندگان می‌خواهند تا نسبت به گروهی از محصولات که این ویژگی‌ها را به شیوه‌های مختلف با هم ترکیب کرده، واکنش نشان دهند.
10- مشاهده: گاهی اوقات، پژوهشگران به مشاهده مصرف‌کنندگان می‌پردازند تا بینشی لازم در مورد تصمیمات موثر در مورد محصول، تبلیغ، قیمت و توزیع داشته باشند. برخی بازاریابان از نرم‌افزارهای ردگیری استفاده می‌کنند تا بدانند که مصرف‌کنندگان، کدام سایت‌ها را بازدید می‌کنند، به کدام صفحات نگاه می‌کنند و چه مقدار زمان صرف آن صفحه و داده‌های مربوطه می‌کنند.
11- پنل خرید: هر زمان که اعضای پنل خرید می‌کنند، خریدهای آنها ثبت می‌شود. با ادغام داده‌های خرید با داده‌های جمعیت‌شناختی، بازاریابان می‌توانند بگویند چه کسی از یک محصول خرید کرده است. آیا این مصرف‌کنندگان از محصولات رقیب هم خریداری کرده اند و آیا در این خرید، بن‌های تخفیف دخیل بوده است یا خیر.
12- بازاریابان پایگاه داده (دیتابیس): زمانی که بازاریابان به ترکیب روش‌های مختلف پژوهش‌های مصرف‌کننده در یک پایگاه داده مشترک اقدام کنند، می‌توانند بررسی‌های عمیق‌تری نسبت به رفتار مصرف‌کننده داشته باشند.
13- علم عصب‌شناسی: عصب‌شناسان از طریق بررسی فعالیت مغز توسط دستگاه (FMRI) به دنبال درک رفتار مصرفکننده‌اند. برای این کار بررسی می‌کنند، کدام قسمت مغز مصرف‌کننده در موقع فعالیت‌های قبلِ تصمیم‌گیری، مشاهده آگهی یا انتخاب سرمایه‌گذاری فعال می‌شود.

نویسنده: شاهین منصوری- کارشناس ارشد مدیریت بازرگانی

جنبه های مثبت و منفی تحقیقات مرتبط با مصرف کننده

جنبه‌های مثبت تحقیقات مرتبط با مصرف‌کننده

مصرف‌کنندگان و بازاریابان هر دو از تحقیقات مصرف‌کننده سود می‌برند. عموماً مصرف‌کنندگان تجربیات مصرفی بیشتری دارند و بازاریابان می‌توانند آنها را برای ایجاد روابط مستحکم‌تر با مشتریان به وسیله توجه بیشتر به این تحقیقات بیاموزند.

شاهین منصوری- کارشناس ارشد مدیریت بازرگانی

1- تجربیات بهتر مصرف: تحقیقات مرتبط با مصرف‌کننده به بازاریابان کمک می‌کند تا تمرکز بیشتری روی مصرف‌کننده داشته باشند. مصرف‌کنندگان می‌توانند محصولاتی با طراحی بهتر، خدمات مشتری بهتر، دستورالعمل‌های آسان‌تر، اطلاعات بیشتری که به آنها در تصمیم‌گیری مناسب کمک می‌کند و تجربیات رضایت‌بخش‌تر پس از خرید داشته باشند. تحقیقات مصرف‌کننده توسط دولت و سازمان‌های حمایت از مصرف‌کننده نیز نقش مهمی را در حمایت از مصرف‌کننده در بازارهایی که در آنها اصول اخلاقی رعایت نمی‌شوند، بازی می‌کند.

2- توان بالقوه برای ایجاد روابط مشتری: تحقیقات به بازاریابان کمک می‌کند تا با درک بهتر نیازها، گرایش‌ها و رفتارها، روش‌های ایجاد و افزایش ارتباط با مشتریان را شناسایی کنند و از نظرات واقعی آنها در مورد محصولات آگاه‌تر شوند و بتوانند محصولات با معیارهای مشتری‌پسندتری روانه بازار نمایند.

جنبه‌های منفی تحقیقات مرتبط با مصرف‌کننده

1- هزینه‌های بالاتر یا پنهان بازاریابی: برخی مصرف‌کنندگان از اینکه هزینه‌های فرآیند تحقیقات مصرف‌کننده سبب بالا رفتن قیمت محصول شود نگرانی‌هایی دارند.

2- تجاوز به حریم خصوصی مصرف‌کنندگان: مصرف‌کنندگان نگران این موضوع هستند که بازاریابان اطلاعات زیادی در مورد اطلاعات شخصی، مالی و رفتاری آنها داشته باشند و آنها را به دیگر شرکت‌ها بفروشند یا در راه‌های نادرست بکار گیرند.

3- اقدامات فریبکارانه در تحقیق: ممکن است گفته شود این تحقیق برای سازمانی غیرانتفاعی انجام می‌شود اما در واقع برای شرکتی انتفاعی انجام شود. اقدام دیگر آن است که به پاسخ‌دهندگان قول داده می‌شود که ناشناس باقی بمانند اما بعداً اطلاعات آنها در اختیار شرکت ها قرار می‌گیرد.

نویسنده: شاهین منصوری- کارشناس ارشد مدیریت بازرگانی

پژوهشگران رفتار مصرف‌کننده

گروه‌های مختلفی، تحقیقات بازاریابی انجام می‌دهند تا رفتار مصرف‌کننده را مطالعه کنند. سازمان‌هایی از قبیل شرکت‌های تولید و تأمین‌کننده کالا و خدمات مصرف‌کننده، شرکت‌های تبلیغاتی و نیز شرکت‌های تحقیقات بازاریابی‌، پژوهش‌هایی را برای تصمیم‌گیری در مورد بازاریابی کالا یا خدماتی مشخص انجام می‌دهند. سازمان‌های دولتی نیز اطلاعات مصرف‌کنندگان را برای تنظیم قوانین حمایت از مصرف‌کننده جمع آوری می‌کنند و دانشگاهیان هم تحقیقاتی را برای درک چرایی و چگونگی رفتار مصرف‌کننده ترتیب می‌دهند.

1- بخش‌های تحقیقات بازاریابی درون سازمانی: مزایای اجرای تحقیقات درون‌سازمانی آن است که اطلاعات جمع‌آوری شده درون شرکت نگهداری می‌شوند و امکان نشت اطلاعات برای رقبا به حداقل کاهش می‌یابد. البته چون بخش‌های داخلی در نتایج بدست آمده ذینفع خواهند بود، ممکن است سوگیرانه عمل کنند.

2- شرکت‌های تحقیقات بازاریابی برون سازمانی: این شرکت‌ها اغلب در طراحی پروژه تحقیقات از قبلِ تولید محصول، شروع به همکاری می‌کنند. ابزار تحقیقات مورد نیاز برای اندازه‌گیری پاسخ‌های مصرف‌کنندگان را فراهم می‌کنند و گزارش‌های لازم را در اختیار مشتریان خود قرار می‌دهند.

3- شرکت‌های تبلیغاتی: بعضی از شرکت‌های تبلیغاتی، بخش‌هایی را برای بررسی مفاهیم تبلیغاتی به عنوان بخشی از خدمات خود، به مشتریان عرضه می‌کنند. از جمله این تحقیقات می‌توان به پژوهش‌های قوم نگاری اشاره کرد.

4- شرکت‌های خدمات جمع‌آوری و پردازش داده: شرکت‌های خدمات داده، شرکت‌هایی هستند که به جمع‌آوری و فروش اطلاعات جمع‌آوری شده به بنگاه‌های اقتصادی عرضه‌کننده کالا و خدمات مصرفی، می‌پردازند.

5- خرده‌فروشان بزرگ: با استفاده از اسکنرهای الکترونیکی به ردگیری و رصد فروش برند یا دسته‌ای از محصولات می‌پردازند که می‌تواند اقلامی که فروش بهتر دارند و یا کم‌فروش‌تر هستند را تعیین کنند و نحوه پاسخ‌دهی مصرف‌کنندگان را به سیاست‌های تخفیف و دیگر موارد تبلیغی برای پیشبرد فروش مشاهده نمایند.

6- بنیادهای پژوهشی و گروه‌های تجاری: بسیاری از موسسات پژوهشی و گروه‌های تجاری به جمع‌آوری تحقیقات درباره مصرف‌کننده می‌پردازند. موسسه پژوهشی، سازمانی غیرانتفاعی است که از پژوهش‌ها در مورد موضوعات مرتبط با اهداف موسسه حمایت می‌کند. گروه‌های تخصصی تجاری نیز به جمع‌آوری اطلاعات برای درک بهتر نیازهای مصرف کنندگان در صنایع خود می‌پردازند.

7- دولت: شرکت‌های دولتی از تحقیقات بخش خصوصی برای کمک به بازار یک محصول استفاده نمی‌کنند، اما کسب‌و‌کارها بطور مرتب از تحقیقات دولتی برای اهداف بازاریابی استفاده می‌کنند. مانند داده‌های سرشماری.

8- سازمان های حمایت از مصرف کننده: با هدف حمایت از طریق آگاه‌سازی مصرف‌کنندگان انجام می‌دهند.

9- اندیشمندان و مراکز تحقیقات علمی و دانشگاهی: تحقیقات علمی و دانشگاهی برای مقاصد بازاریابی استفاده می‌شوند و این تحقیقات برای سیاست عمومی بکار گرفته می‌شود.

نویسنده: شاهین منصوری- کارشناس ارشد مدیریت بازرگانی

مفاهیم اساسی در مطالعه رفتار مصرف کننده (بخش چهارم)

انواع روش‌های خرید سازمان- صنعتی

1) خرید مستقیم: خرید عادی و روی روال است مانند پرداخت‌های مربوط به برق، آب، گاز و ملزومات دفتری.

2) خرید اصلاح شده: خرید عادی و روی روال است اما خریدار، مشخصات محصول و تأمین‌کننده را بازبینی می‌کند مانند تجهیزات الکتریکی و خودروهای جدید.

3) خرید جدید: خرید عادی و روی روال نیست و لازم است مشخصات محصول، فروشندگان و تأمین‌کنندگان ارزیابی شوند مانند ساختمان‌های بزرگ، پل و سد.

شاهین منصوری- کارشناس ارشد مدیریت بازرگانی

گروه‌های ذی‌نفع در مطالعه رفتار مصرف‌کننده

می‌توان گروه‌هایی را که به تحقیق در رفتار مصرف‌کننده می‌پردازند به پنج دسته تقسیم کرد:

1- مدیران بازاریابی: لازم است تا بازاریابان بینشی در مورد رفتار مصرف‌کننده داشته باشند تا ارزش مورد نظر آنها را درک کنند. تنها در این شرایط است که می‌توانند کالا و خدمات مناسب را در اختیار مصرف‌کنندگان و ارباب رجوع قرار دهند.

2- گروه‌های حامی مصرف‌کننده: این گروه بر مصرف‌کنندگان دیگر و شرکت‌های هدف‌گذاری شده با استراتژی‌هایی مانند بیانیه‌های رسانه‌ای و بایکوت، تأثیر می‌گذارد.

3- سیاست‌گذاران: تصمیمات بازاریابان تحت تأثیر سیاست‌های عمومی قرار می‌گیرد. آگاهی از نحوه طبقه‌بندی اطلاعات توسط مصرف‌کنندگان از اهمیت بالایی در شناخت و محافظت در برابر تبلیغات گمراه‌کننده برخوردار است.

4- اندیشمندان و دانشگاهیان: اندیشمندان در زمان تدریس، دانش را درباره مصرف‌کننده انتشار می‌دهند و پژوهش‌هایی را با تمرکز بر چگونگی اقدام مصرف‌کننده، تفکر و احساس او در زمان خرید، استفاده و کنار گذاشتن یک محصول انجام می‌دهند و از این طریق موجب ایجاد دانش در مورد رفتار مصرف‌کننده‌اند.

5- مصرف‌کنندگان و جامعه: درک درست از رفتار مصرف‌کننده می‌تواند در ایجاد محیط مناسبی برای مصرف‌کنندگان کمک کند.

دلایل مطالعه رفتار مصرف کننده

1) بهبود عملکرد کسب و کار 2) تحت تأثیر قرار دادن دیپلماسی عمومی 3) افزایش آگاهی و کمک به تصمیم‌گیری بهتر مصرف‌کنندگان

دیدگاه متفاوت درباره مصرف‌کننده

1- مصرف‌کننده اقتصادی و انفعالی: دیدگاه اقتصادی، مصرف‌کننده را به عنوان فردی اقتصادی در نظر می‌گیرد که با هدف حداکثر مطلوبیت (سود) خرید می‌کند. اما دیدگاه انفعالی مصرف‌کننده را پذیرای شرایط موجود، تلاش‌ها و اقدامات بازاریابان و عوامل خارجی می‌داند.

2- مصرف‌کننده با‌شناخت در مقابل احساسی: طبق دیدگاه شناخت، مصرف‌کننده فردی صاحب فکر است که قابلیت حل مسئله را دارد. تصمیمات فرد احساسی، ریشه در احساسات و عواطف دارد.

3- مصرف‌کننده واقعی و آتی: فردی که خرید انجام نمی‌دهد ممکن است در آینده و تحت تأثیر عوامل مختلف خرید و مصرف کند. از‌این‌رو به آنها مصرف‌کننده آتی یا بالقوه می‌گوییم. اما مصرف‌کننده واقعی فردی است که اکنون خرید و مصرف می‌کند.

4- مصرف‌کننده فردی و سازمانی: مصرف‌کننده فردی، کالا و خدمات را برای مصرفِ خود و خانواده می‌خرد. اما مصرف‌کنندگان سازمانی برای تبدیل، تغییر یا فروش مجدد کالا یا خدمات، خرید می‌کنند.

5- دیدگاه مصرف‌کننده روستایی- شهری: مصرف‌کنندگان روستایی به عنوان بخشی از بازار، ویژگی‌ها و ارزش‌های متفاوتی را با توجه به فرهنگ‌های مختلف از خود نشان می‌دهند.

6- دیدگاه جنسیت: جنسیت، عامل مهمی برای مطالعات رفتار مصرف‌کننده از سوی بازاریابان طی سالیان متمادی است. مصرف‌کنندگان زن، عادات و رفتار خاصی را از خود نشان می‌دهند و بیشتر تحت تأثیر عوامل خارجی موثر بر رفتار خریدند.

نویسنده: شاهین منصوری- کارشناس ارشد مدیریت بازرگانی

مفاهیم اساسی در مطالعه رفتار مصرف کننده (بخش سوم)

عبارت «مصرف‌کننده» می‌تواند شامل مصرف‌کنندگان فردی و سازمانی باشد. مصرف‌کنندگان فردی، کالا و خدمات را برای رفع نیازها و خواسته‌های خود یا دیگران می‌خرند. خرید برای دیگران مانند خریدهای خانواده، پرداخت شارژ منزل، هدیه تولد، سوغاتی و ... است. اما مصرف‌کنندگان سازمانی، کالا و خدمات را برای موارد زیر خریداری می‌کنند:

1) تولید کالا و خدمات دیگر 2) فروش مجدد آنها به سازمان‌های دیگر یا به مصرف‌کنندگان فردی 3) کمک به پیشبرد سازمان متبوع خود.

مصرف‌کنندگان سازمانی شامل بنگاه‌های اقتصادی انتفاعی مانند تولیدکنندگان، کشاورزان، موسسات مالی، عمده‌فروشان و خرده‌فروشان و نیز کسب و کارهای غیرانتفاعی مانند خیریه‌ها، گروه‌های سیاسی و فرهنگسراهاست.

شاهین منصوری- کارشناس ارشد مدیریت بازرگانی

تفاوت‌های بین خرید سازمانی و خرید مصرف کننده:

1) برنامه‌ریزی خرید: برنامه‌ریزی در مصرف‌کنندگان شخصی، معمولاً در محدوده خانواده انجام می‌شود اما در خرید سازمانی، روال خرید و سطوح اختیار وجود دارد.

2) دانش فنی- تجاری: برخلاف خرید فردی، بخش خرید سازمانی شامل کارشناسان دوره دیده است.

3) ارتباط با کانال‌های خرید و توزیع: بازارهای سازمانی معمولاً از نظر جغرافیایی متمرکزتر از بازارهای مصرف‌کننده‌اند، همچنین در مقایسه با بازارهای مصرف‌کننده، مشتریان بالقوه کمتری دارند.

4) تعداد تصمیم‌گیران: تصمیم به خرید در مصرف‌کنندگان فردی توسط یک نفر، دو نفر یا نهایتاً یک خانواده انجام می‌شود اما در خرید سازمانی تعداد بسیاری در فرآیند تصمیم‌گیری دخیل‌اند.

5) تقاضای مشتق شده: تقاضا برای یک عامل تولید است که از تقاضا برای کالایی که آن عامل تولید در آن به کار می‌رود ناشی‌ می‌شود.

6) تقاضای متقابل: گاهی اوقات خریدار می‌تواند همزمان فروشنده هم باشد. به عنوان مثال، شرکت تولید نرم‌افزار می‌تواند همزمان خود را نزد یکی از شرکت‌های بیمه‌ای که به آن نرم افزار می‌فروشد، بیمه کند.

تفاوت در بازارهای سازمانی:

بازارهای سازمانی از نظر ماهیت با بازارهای مصرف‌کننده خانواده متفاوتند. برخی از مهم‌ترین تفاوت‌ها عبارتند از:

1) از کالا برای تولید، انجام عملیات روی آن یا فروش مجدد استفاده می‌شود؛ در حالی که مصرف‌کنندگان نهایی، محصولات را برای استفاده شخصی می‌خرند.

2) تجهیزات و مواد خام کالاهای نیمه ساخته خریداری می‌کنند در حالی که مصرف‌کننده، اغلب اوقات کالاهای تمام شده می‌خرد.

3) نوع تقاضا مشتق از مصرف‌کننده‌های نهایی است.

تفاوت در تراکنش سازمان و مصرف‌کننده شخصی:

1) خرید توسط متخصصان انجام می‌شود. 2) مسئولیت‌های چندگانه بکار گرفته می‌شود. 3) از چند تأمین‌کننده استفاده می‌شود. 4) نیاز به مشخصات دقیق وجود دارد. 5) مکان و تجهیزات را اجاره‌ به شرط تملیک در اختیار می‌گیرد. 6) از مناقصه و چانه‌زنی استفاده می‌شود.

نویسنده: شاهین منصوری- کارشناس ارشد مدیریت بازرگانی

مفاهیم اساسی در مطالعه رفتار مصرف کننده (بخش اول)

انسان سال‌هاست اقدام به نوآوری، آفرینش و گسترش محصولاتی نموده که روزی برایش رویا بوده است. امروزه این محصولات در زندگی بشر نقش حیاتی دارند. زمانی که محصولی برای مصرف تولید می‌شود، ضرورت دارد ویژگی‌های مختلف جمعیت کاربران، تعامل کاربران و محیط استفاده از محصولات، در نظر گرفته شود.

شاهین منصوری- کارشناس ارشد مدیریت بازرگانی

از دیدگاه مصرف‌کنندگان، دسته‌بندی‌های مهمی باید در نظر گرفته شود. در حالی که گروهی از محصولات تنها برای گروه اندکی از مصرف‌کنندگان هستند، سایر محصولات، تقریباً در سراسر جهان شناخته شده‌اند و مصرف سراسری دارند. عواملی مانند سن، وضعیت اقتصادی، اجتماعی و خصوصیات فردی، بهترین معیار تعیین‌کننده برای گروه کالایی مناسب، برای رفع نیازهای افرادند.

رده سنی، نقش مهمی در انتخاب محصول بازی می‌کند. برای مثال بزرگسالان بیشتر از جوانترها به دنبال محصولات مرتبط با حفظ سلامتی‌اند و جوانترها بیشتر به دنبال پوشاک، گوشی هوشمند و نرم‌افزارهای مرتبطند. طراحان محصولات برای هرگروه سنی، باید از چگونگی تأثیر این محصولات بر کاربران آگاه باشند؛  به عنوان مثال کالاهایی را که برای اطفال تولید می‌شود، افزایش دهند و به فعالیت‌های روزانه آنها کمک نمایند؛ مانند وسایل کمک شنوایی، عینک مطالعه و چرخ دستی خرید.

وضعیت اقتصادی و اجتماعی نه تنها بر نوع محصولاتی که افراد قادر به خرید آنهایند تأثیرگذار است، بلکه کالاهایی را که از سوی دوستان و همکاران در معرض آنها قرار می‌گیرند، شامل می‌شود. توانگری مالی نقش حیاتی در مصرف‌گرایی جهانی و همزمان با وضعیت تجارت بین‌الملل بازی کرده است و طراحان محصولات نیز وضعیت اقتصادی و اجتماعی را در زمان هدف‌گذاری بخش‌های بازار برای خرید محصولات در نظر می‌گیرند.

سطح تحصیلات مصرف‌کنندگان معمولاً بر درآمد تأثیر دارد و در نتیجه بر نوع محصولاتی که این گروه ترجیح می‌دهند نیز موثر است. افرادی که از سطح تحصیلات بالاتری برخوردارند، انتظارات متفاوتی از محصولات، تجربیات و محیط‌های کاربردی محصول دارند. این افراد ممکن است علاقه به خرید کتاب‌های آموزشی، مجله‌ها و دیگر ابزار آموزشی داشته باشند و در حالت کلی‌تر، اغلب اوقات، تحصیلات بیشتر با توانگری مالی همبستگی دارد که به نوبه خود بر تصمیم خرید تأثیرگذار است.

تقریباً 200 کشور در هفت قاره جهان وجود دارد. با توجه به تعدد کشورهای جهان و تنوع زبانی و جمعیت‌شناختی، باز هم محصولات اساسی و اولیه مصرفی در سراسر دنیا همسانند. تفسیر کالاها در سراسر دنیا با توجه به فرهنگ‌های مختلف و شیوه‌های زندگی، جالب توجه است. به عنوان مثال، زمانی که قرار است به ایمنی محصول توجه شود، زبان از اهمیت خاصی برخوردار می‌شود و ادبیات بر توانایی مصرف‌کنندگان بر مطالعه دستورالعمل‌ها و هشدارها بسیار تأثیرگذار است.

افراد با ناتوانایی‌های جسمی، نیاز به محصولات تخصصی برای افزایش قابلیت دستیابی محیطی دارند. افرادی با نقصانی مانند اوتیسم، سندروم و ضایعات مغزی می‌توانند از محصولات فن‌آورانه استفاده کنند؛ مثلاً برنامه‌هایی وجود دارد تا افرادی را که اختلال گفتاری دارند برای صحبت کردن، کمک کند. محصولات بسیاری هم برای افرادی با محدودیت‌های فیزیکی وجود دارد، مانند صندلی چرخ‌دار و دیگر وسایل متحرک، پروتزها، کنترل از راه دور و زنگ‌های تصویری.

نویسنده: شاهین منصوری- کارشناس ارشد مدیریت بازرگانی

مقدمه (رفتار مصرف کننده)

مطالعه رفتار مصرف کننده با جنبه‌های مختلف زندگی سروکار دارد. افراد از زمانی که از خواب بیدار می‌شوند، دست و صورت می‌شویند، صبحانه می‌خورند، تا زمانی که شب دوباره به رختخواب باز می‌گردند، از محصولات مختلف شامل کالا و خدمات مورد نیاز به اندازه کفایت و فراخور وضعیت، بهره می‌برند.

شاهین منصوری- کارشناس ارشد مدیریت بازرگانی

افراد در اکثر اوقات بیداری، مصرف کننده‌اند و بسیاری از فعالیت‌های آنها، بخشی از مطالعه رفتار مصرف‌کننده به شمار می‌آید. از جمله این رفتارها، می‌توان به چگونگی برداشت فرد از تبلیغات، چگونگی شکل گرفتن نگرش‌ها، نحوه تصمیم‌گیری فرد و عوامل موثر بر آن و در نهایت، چگونگی استفاده و کنار گذاشتن محصولات و خدمات اشاره کرد.

 این فعالیت‌ها سبب می‌شود تا فرد به عنوان بخشی از جامعه مصرفی شناخته شود. بنابراین مطالعه رفتار مصرف‌کننده به درک بهتر کسب و کار بازاریابی کمک می‌کند و می‌تواند اطلاعات مناسبی را در مورد مصرف‌کنندگان در اختیار قرار دهد.

در حال حاضر دو رویکرد خرد و کلان در مطالعه رفتار مصرف کننده وجود دارد. رویکرد کلان به بررسی مصرف‌کننده به عنوان فرد می‌پردازد. در این رویکرد، بسیاری از موضوعات روان‌شناختی و دیگر فرآیندهایی را که در آنها مصرف‌کننده تحت تأثیر کالا و خدمات قرار می‌گیرد، مصرف می‌کند و کنار می‌گذارد، مطالعه می‌شود. رویکرد خرد برچگونگی فعالیت مصرف‌کنندگان در یک گروه و نحوه تأثیر فعالیت‌ها بر رفتار افراد تمرکز دارد. سلسله مقالات پیش رو تلاش دارد تا هر دو دیدگاه خرد و کلان را در نظر داشته باشد. در بخش‌های اولیه با رویکرد کلان به مصرف‌کننده نگریسته می‌شود، سپس رفتار مصرف‌کننده با دیدگاه خرد بررسی می‌شود.

امیدوارم متون منتشر شده بتواند پژوهندگان رفتار مصرف‌کننده را برای دستیابی به اهداف مورد نظر یاری کند. در تهیه و تدوین مطالب منتشر شده، از منابع فارسی و لاتین بسیاری اقتباس شده، اما لازم است از آقای دکتر عبدالله نعامی و آقای دکتر شهرام امین‌زاده که در انتخاب، جمع‌آوری و ترجمه متون، نقش اصلی را داشته‌اند، تشکر نمایم. در قسمت بعدی، مفاهیم اساسی در مطالعه رفتار مصرف‌کننده را بررسی می‌کنیم.

نویسنده: شاهین منصوری- کارشناس ارشد مدیریت بازرگانی